In juli 2023 heeft het kabinet het concept NPE gepubliceerd. Uitvoering van het plan moet ertoe leiden dat Nederland in 2050 klimaatneutraal kan zijn. Het plan bevat een visie voor het energiesysteem tot 2050. Het doel is dat fossiele bronnen verdwijnen en hernieuwbare bronnen de plaats daarvan geheel innemen. In de podcast van Energeia van 28 augustus 2023 wordt het rapport uitgebreid besproken.
In deze blog bespreek ik het NPE en de gevolgen die dat mijns inziens heeft voor gebiedsontwikkeling en voor ondernemingen en organisaties.
Energiesysteem
Het energiesysteem bestaat uit 4 belangrijke ketens: elektriciteit, waterstof, koolstof en warmte. Bij elektriciteit, waterstof en warmte kun je je al snel een beeld vormen. De koolstofketen gaat over het gebruik van fossiele grondstoffen (olie en gas) als grondstof om producten in de chemie te kunnen maken. In belangrijke mate geldt dat ook voor waterstof.
Richtinggevende keuzes
In het plan maakt het kabinet 5 richtinggevende keuzes:
- Maximaliseer het aanbod en de infrastructuur;
- Bespaar energie;
- Verdeel bij schaarste;
- Werk internationaal samen;
- Samen sturen met burgers en bedrijven.
Publieke belangen
Het energiesysteem moet nu en in de toekomst betaalbaar, betrouwbaar, veilig, duurzaam, rechtvaardig en participatief zijn. Dit zijn de publieke belangen die het kabinet tot uitgangspunt neemt. Het kabinet gaat er vanuit dat we tegen 2050 met 20 miljoen Nederlanders zijn. Let op: dit zijn energiegebruikers en landgebruikers. In deze twee hoedanigheden gaan zij elkaar de komende jaren vaak in de spiegel kijken. De vraag is of ze daar altijd blij van worden.
Ik licht een paar publieke belangen eruit.
Duurzaam
Om het energiesysteem van de toekomst te bouwen, zijn veel grondstoffen nodig. Deze grondstoffen komen vrijwel niet in Nederland voor en in beperkte mate in Europa. Het is daarom belangrijk dat het energiesysteem wordt gebouwd op een energievraag die rekening daarmee houdt. Het is dus van het grootste belang dat we superzuinig zijn met energie en besparen waar dat maar kan!
Het kabinet wil voorkomen dat het energiesysteem hier wordt gebouwd op onverantwoord gebruik van natuurlijk kapitaal elders of negatieve impact op de mensenrechten. Bedrijven in de keten zullen moeten voldoen aan strenge eisen op het gebied van Internationaal Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (IMVO of CSR).
Ruimte en milieu
Energie vraagt om ruimte. In het NPE staat duidelijk: de schop gaat in de grond. De fossiele energie die we nu gebruiken, vraagt (hier) weinig ruimte. Deze is beperkt zichtbaar in onze leefomgeving. Dat is anders met zonneparken, windparken of bijvoorbeeld een kerncentrale. Deze voorzieningen vragen ruimte, zijn zichtbaar en verdringen andere vormen van gebruik. De milieurisico’s die ermee gepaard gaan, zijn niet gering.
Europa
Regulering van het energiesysteem vindt in belangrijke mate plaats in EU-verband. Regels en doelen voor klimaat- en energietransitie worden binnen de EU vastgesteld.
Sturen
De Rijksoverheid zal een sturende rol gaan vervullen. Bijvoorbeeld door de inzet van beleidsinstrumenten zoals normeren, beprijzen en subsidiëren. Tegelijkertijd is het duidelijk dat de gevolgen van de eerste keuze: het maximaliseren van het aanbod en de infrastructuur, grote gevolgen gaat hebben voor burgers en bedrijven en hun fysieke leef- en werkomgeving. Op gemeentelijke of regionale schaal zullen de effecten sterk gevoeld worden.
Dan inhoudelijk.
Elektriciteit
In de toekomst wordt veel fossiele energie vervangen door zonne-, wind- en kernenergie. Deze laatste moet in wezen de rol gaan vervullen die nu door gas- en kolencentrales wordt vervuld. Zon- en windenergie is weersafhankelijk, seizoensafhankelijk en instabiel. Het regelbaar vermogen moet in de toekomst uit kernenergie komen. Voor de korte termijn (dagelijkse schommelingen) zijn Energie Opslag Systemen (EOS) onmisbaar.
De uitbreiding van de infrastructuur voor elektriciteit is hard nodig. Tal van bedrijven en woonwijken wachten op aansluitingen. Hypermoderne, energiezuinige installaties worden steeds vaker aangesloten op dieselaggregaten in afwachting van een aansluiting. Dit moet uiteraard snel veranderen.
Waterstof
Er wordt veel gepraat over de rol van waterstof in de gebouwde omgeving in het kader van de wamtetransitie. Uit de NPE volgt duidelijk dat hier niet op ingezet wordt. Voor zover er genoeg hernieuwbare energie is om waterstof te maken, is deze waterstof in eerste instantie grondstof voor de chemie. Daarna wordt deze ingezet als alternatieve ‘brandstof’ voor zwaar transport.
Warmte
Hoe we in de toekomst ons huis verwarmen, is een zaak die burgers en lokale overheden zeer bezig houdt. “Van het gas af” is het devies, maar collectieve oplossingen zijn niet eenvoudig gerealiseerd. Er is nog maar heel beperkt sprake van de ontwikkeling van een alternatief warmte-aanbod.
Koolstof
Het kabinet wil het koolstofgebruik in 2050 minimaliseren, maar stelt vast dat er in 2050 nog steeds een substantiële vraag zal zijn bij gebrek aan alternatieven. Denk hierbij aan brandstoffen voor lucht- en scheepvaart en voor de productie van plastics, verf en coatings. Het onderzoek naar het vervangen van koolstof in deze sectoren door duurzame of circulaire bronnen, recycling, biomassa en import staat nog in de kinderschoenen.
Gezien de vraag naar koolstof en het gebrek aan alternatieven, zet het kabinet in op het afvangen en opslaan van koolstof die vrijkomt (CCS) bij de continuïteit van het koolstofgebruik op basis van fossiele bronnen.
Kanttekeningen
Om van visie naar uitvoering te komen is werk aan de winkel. Het rapport Energiesysteem op weg naar 2050 van Energie Beheer Nederland (EBN) stelt dat de planmatige en gebiedsgerichte ontwikkeling en realisatie voor de vier ketens op belangrijke onderdelen onvoldoende is geborgd. EBN wijst op verschillende knelpunten die de ontwikkeling en realisatie remt. Daarvan is de ruimtelijke inpassing er één.
PPS
Het EBN wijst op de noodzaak om de knelpunten aan te pakken vanuit publiek-private samenwerking (PPS). Binnen zo’n samenwerking kunnen de risico’s en de succesfactoren in kaart gebracht worden en kunnen daarover afspraken worden gemaakt. Investeringen en risico’s kunnen worden verdeeld. Het is nodig om schaalsprongen te kunnen maken.
Betrokkenheid
PPS kan op alle niveaus plaatsvinden, van de Rijksoverheid tot een bedrijventerrein waar afspraken gemaakt worden over een energiehub. Het voordeel van PPS, zeker als de burger daar via energiecoöperaties bij betrokken wordt, is dat het probleem en de oplossing dichter bij elkaar gebracht worden. Burgers, ondernemingen en organisaties zitten samen aan tafel. Dit vergroot het draagvlak voor ingrepen in de ruimtelijke omgeving.
Onzekerheden en risico’s
Het kabinet zet in op de maximalisatie van het aanbod van hernieuwbare energie en de infrastructuur. Wind op zee is daarbij een belangrijke speler. De toename van de omvang van het aantal windmolens op zee, heeft invloed op het zeemilieu, waterstromen en vogels in de lucht. Het raakt ook andere economische belangen, zoals die van de visserij. Volgens de Europese Rekenkamer zijn de ecologische en sociale economische gevolgen van de geplande snelle uitbreiding van windparken op zee, niet naar behoren beoordeeld.
Fysieke leefomgeving
Het energiesysteem van de toekomst heeft grote gevolgen voor de ruimtelijke ordening van Nederland. Als we bijvoorbeeld waterstof importeren, zal dat vaak gaan in de vorm van ammoniak. Transportroutes van deze stof, vragen ruime veiligheidsafstanden ten opzichte van steden en dorpen. Wind- en zonne-energie opwek hebben een groot ruimtebeslag en je kunt er niet omheen kijken. Batterijopslag vraagt ook ruimte en heeft impact in de vorm van bijvoorbeeld geluid. Natuurbelangen kunnen in het geding zijn en burgers zullen hun mening over de verandering van de fysieke leefomgeving niet onder stoelen of banken steken. EBN adviseert het kabinet dan ook om het grote publiek eerlijk te vertellen dat er grote ingrepen gaan plaatsvinden en wat daarvan de consequenties zijn. Een rechtvaardige transitie moet speerpunt zijn van de komende verkiezingscampagnes.
Kansen
Uit het NPE en het rapport van EBN kunnen ondernemingen en organisaties afleiden hoe zij zich zullen verhouden tot het energiesysteem van de toekomst. Bij het NPE horen verschillende werkdocumenten waarin onder andere de transitiepaden zijn beschreven. Er liggen kansen voor ondernemingen en organisaties die met het NPE in het achterhoofd, hun verdienmodel aanpassen of nieuwe businessmodellen ontwikkelen.
Oplossingen die leiden tot het verkleinen van de ruimtevraag van het nieuwe energiesysteem zullen in ons kleine land snel worden omarmd. Ondernemingen en organisaties die in staat zijn om technologieën te ontwikkelen die energie besparen, koolstof hergebruiken of creëren uit duurzame bronnen, hebben ‘goud in handen’. Projecten die ‘negatieve emissies’ kunnen genereren zijn en blijven onmisbaar.
Wetgeving
Op 1 januari 2024 moet de Omgevingswet in werking treden. Deze biedt de mogelijkheid om belangen op het gebied van de fysieke leefomgeving breder af te wegen. Het omgevingsplan (dat het bestemmingsplan vervangt) kan op voorhand veel zaken vergunningvrij maken, zoals bijvoorbeeld voor een EOS of voor een energiehub op een bedrijventerrein. Veel wetgeving is ook nog in ontwikkeling. Het is nog niet bekend wanneer de Energiewet in werking zal treden. Ditzelfde geldt voor de Wet collectieve warmte. Het trage wetgevingsproces verhoudt zich slecht tot de urgentie om tempo te maken.
Conclusie
We moeten met elkaar het NPE laten slagen. EBN is duidelijk:
Als de collectieve warmtesystemen niet in de gewenste mate tot stand worden gebracht, als het elektriciteitssysteem de benodigde elektrificatie niet in voldoende mate faciliteert, als het waterstofsysteem niet volledig kan voorzien in de niet te elektrificeren vraag en de benodigde grondstoffen en als er geen duurzaam en circulair koolstofsysteem ontstaat, zijn de doelen voor 2045-2050 niet haalbaar.
Tot slot
ALEX advocaten helpt ondernemingen en organisaties om zich voor te bereiden op, aan te passen aan en te profiteren van de kansen van het energiesysteem van de toekomst.
Wilt u meer weten? Bel gerust om te sparren over dit energieke onderwerp!
